Pistyll
Mae Pistyll yn bentref arfordirol heddychlon ar Benrhyn Llŷn, Gwynedd, sy’n gyfuniad o hanes Cristnogol, diwydiant chwarela, a thirweddau naturiol godidog.
⛪ Eglwys Beuno Sant: Canolfan Bererindod
Mae Eglwys Beuno Sant, adeilad rhestredig Gradd I, yn sefyll ar ledge uwchben y môr. Credir ei bod wedi’i sefydlu yn y 12fed ganrif, er bod y cysylltiad â Sant Beuno yn dyddio’n ôl i’r 6ed ganrif. Roedd y safle’n fan gorffwys i bererinion ar eu taith i Ynys Enlli. Mae’r eglwys yn adnabyddus am ei phensaernïaeth syml, ffynnon fedydd o’r 11eg ganrif, a thraddodiad o orchuddio’r llawr â hesg a pheraroglau ar adegau penodol o’r flwyddyn.
🏞️ Porth Pistyll a Bywyd Gwyllt
Mae Porth Pistyll yn draeth diarffordd o gerrig mân, wedi’i leoli rhwng Penrhyn Bodeilias a Carreg y Llam. Mae’r ardal yn gartref i boblogaeth o geifr mynydd, sy’n crwydro’r bryniau ers canrifoedd, ac yn fan nythu pwysig i adar môr fel y guillemot a’r razorbill.
🪨 Hanes Chwarela
Yn ystod y 19eg ganrif, datblygodd diwydiant chwarela yn yr ardal, gyda chwareli fel Carreg y Llam yn cynhyrchu cerrig ar gyfer dinasoedd fel Manceinion a Lerpwl. Defnyddiwyd peiriannau trydanol mawr yn y 1920au i gynhyrchu cerrig ar gyfer ffyrdd a rheilffyrdd, gan gyflwyno trydan i’r ardal leol.
🚶 Llwybr Cylchdaith Pistyll
Mae Llwybr Cylchdaith Pistyll yn daith gerdded 6 milltir sy’n cynnig golygfeydd trawiadol o’r arfordir a’r mynyddoedd cyfagos. Mae’r llwybr yn mynd heibio i ffermydd hanesyddol, coetiroedd, ac yn cynnwys mannau o ddiddordeb fel Nant Gwrtheyrn, canolfan iaith a threftadaeth Gymraeg.
Mae Pistyll yn cynnig cymysgedd unigryw o hanes, diwylliant, a natur, gan ei wneud yn lle delfrydol i’r rhai sy’n chwilio am brofiad Cymreig dilys.
Llithfaen
Mae Llithfaen yn bentref Cymreig bywiog ar Benrhyn Llŷn, Gwynedd, sy’n llawn hanes diwydiannol, traddodiadau crefyddol, a thirweddau dramatig.
🏗️ Diwydiant Chwarela a Thwf y Pentref
Yn ystod ail hanner y 19eg ganrif, tyfodd Llithfaen yn sylweddol oherwydd datblygiad chwareli gwenithfaen ar lethrau gorllewinol Yr Eifl. Ymhlith y chwareli hyn roedd Chwarel Carreg y Llam, Chwarel Cae’r Nant, a Chwarel y Nant. Roedd y gweithwyr lleol, gan gynnwys rhai o Nant Gwrtheyrn, yn gweithio yn y chwareli hyn, gan gynhyrchu cerrig ar gyfer palmantau dinasoedd Lloegr. Yn ystod y gaeaf, roedd y gweithwyr yn gorfod cropian ar eu pedwar ar hyd y llwybrau oherwydd y gwyntoedd cryfion.
🏛️ Capeli a Thraddodiad Crefyddol
Mae gan Llithfaen hanes crefyddol cyfoethog, gyda sawl capel wedi’u hadeiladu dros y blynyddoedd i wasanaethu’r gymuned grefyddol gynyddol. Ymhlith y rhain mae Capel Isaf, a adeiladwyd yn 1905, sy’n nodedig am ei oriel gylchog unigryw ar gyfer y côr y tu ôl i’r pulpud. Mae’r adeilad hwn wedi’i restru ar gyfer cadwraeth oherwydd ei nodweddion pensaernïol unigryw.
🎶 Traddodiad Cerddorol
Mae Llithfaen yn enwog am ei thraddodiad cerddorol, yn enwedig ei chôr meibion. Enillodd Côr Meibion Llithfaen y brif gystadleuaeth yn Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli yn 1925 ac eto yn Mountain Ash yn 1945.
🐚 Gwrthryfel 1812 a Robert Hughes
Yn 1812, arweiniodd Robert William Hughes, a elwid yn “Robert y Cragen”, wrthryfel yn erbyn swyddogion a mesurwyr tir. Defnyddiodd gragen fawr i alw’r trigolion i wrthwynebu’r awdurdodau. Wedi cael ei ddal, cafodd ei ddedfrydu i farwolaeth, ond cafodd maddeuant ac fe’i cludwyd i Botany Bay, Awstralia, i dreulio gweddill ei oes.
🥾 Llwybr Treftadaeth Gwyn Plas
Mae Llwybr Gwyn Plas yn daith gerdded o dan 2 filltir o amgylch y pentref, wedi’i chreu er cof am Gwyn Elis, hanesydd lleol ac un o sylfaenwyr Tafarn y Fic. Mae’r llwybr yn cynnwys chwe cherrig gwybodaeth, cofeb i’r chwarelwyr, ac yn cysylltu â llwybrau treftadaeth lleol eraill.
🍻 Tafarn y Fic
Adeiladwyd Tafarn y Fic yn 1869 ac fe’i prynwyd gan gydweithfa leol yn 1988. Mae wedi dod yn ganolfan gymunedol fywiog, yn enwog am nosweithiau cerddoriaeth Gymraeg. Yn 2004, cafodd ei hadnewyddu a’i hehangu, gan gynnwys ystafell gymunedol a bwyty ‘Y Daflod’.
🏞️ Nant Gwrtheyrn
Gerllaw Llithfaen mae Nant Gwrtheyrn, canolfan iaith a threftadaeth Gymraeg wedi’i lleoli mewn pentref chwarelwr a adawyd. Agorwyd y chwarel yn 1861, ac erbyn heddiw, mae’r ganolfan yn cynnig cyrsiau iaith Gymraeg ac yn denu ymwelwyr o bob cwr o’r byd.
Mae Llithfaen yn cynnig cymysgedd unigryw o hanes, diwylliant, a thirweddau trawiadol, gan wneud y pentref yn lle delfrydol i’r rhai sy’n chwilio am brofiad Cymreig dilys.
Charnguwch
Mae Carnguwch yn gymuned fechan a hanesyddol ar Benrhyn Llŷn, Gwynedd, sy’n llawn traddodiadau crefyddol, treftadaeth grefyddol, a dirweddau naturiol godidog.
Yn ganolog i’r ardal mae Eglwys Carnguwch, eglwys fechan a swynol sy’n sefyll ar safle llan hynafol. Mae’n bosibl bod y safle’n gysylltiedig â Sant Beuno neu Sant Cuwch, sef sant llai adnabyddus ac o bosibl yn fenyw. Er bod yr eglwys wedi mynd yn segur am gyfnod, mae hi bellach dan ofal y ‘Friends of Carnguwch Church’, ac mae gwasanaethau achlysurol yn dal i gael eu cynnal yno.
Yn ôl traddodiad lleol, mae cysylltiad rhwng yr eglwys a Sant Engan (neu Einion), brenin Penrhyn Llŷn ac un o ddisgynyddion Cunedda. Dywedir iddo roi tir i Sant Seriol ar gyfer sefydlu mynachlog ym Mhenmon ac i Sant Cadfan ar gyfer sefydlu mynachlog ar Ynys Enlli. Roedd cerflun efydd o Sant Engan yn Eglwys Llanengan hyd at y Diwygiad Protestannaidd, ac mae’r eglwys honno’n honni ei bod yn cadw ei religau.
